पावशा आकाराने कबुतरा एवढा पण त्यापेक्षा सडपातळ आणि जास्त लांब शेपटी असलेला पक्षी आहे. तो आशिया खंडातील भारत, पाकिस्तान, नेपाळ, बांगला देश, श्रीलंका, भूतान इ. देशांमध्ये आढळतो. भारतात हा पक्षी सर्वत्र सापडतो. तो एकाच जागी राहणारा व निवासी पक्षी आहे; परंतु उंच तसेच शुष्क प्रदेशात राहणारे हे पक्षी लगतच्या प्रदेशांत स्थलांतर करताना दिसतात.
पावशा पक्ष्याचा समावेश क्युक्युलिफॉर्मिस गणाच्या क्युक्युलिडी पक्षिकुलात होत असून त्याचे शास्त्रीय नाव हायरोकॉक्सिक्स व्हेरिअस आहे.तो शिक्रा (ॲक्सिपीटर बेडिअस) या पक्ष्यासारखा दिसतो. मात्र पावशा आणि शिक्रा यांच्या प्रजाती वेगळ्या आहेत. शिकरा हा ॲक्सिपिट्रीफॉर्मिस या गणातील आहे. पावशाच्या शरीराची लांबी एक फुटापर्यंत असते. पाठ करड्या रंगाची असून पोटाकडचा भाग पांढरट असतो आणि त्यावर आडव्या पिंगट रेषा असतात. शेपटीवर तांबूस पट्टे असतात. डोळ्यांभोवती असलेल्या पिवळ्या वर्तुळांमुळे तो सहज ओळखता येतो. नर मादीपेक्षा आकाराने मोठा असतो.
प्रामुख्याने वड, पिंपळ, अंजीर, बोरे व इतर वृक्षांची फळे आणि कीटक हे पावशा पक्ष्याचे अन्न असते. ते जमिनीवर क्वचितच उतरतात. दाट झाडी, आमराई, बागा व शेताच्या आजूबाजूचा परिसर येथे त्यांचे वसतिस्थान असते. ते एकएकटे असतात. पावश्याला दुरून पाहिल्यास तो हुबेहूब शिक्रा पक्षासारखा दिसतो. त्याची उडण्याची व झाडाच्या शेंड्यावर उतरण्याची शैलीदेखील शिक्रा सारखी असते. उडताना आणि हालचाली करतानाही तो शिक्रा पक्षाची नक्कल करतो.
मार्च–जुलै हा पावशाचा विणीचा हंगाम असतो. कोकिळेप्रमाणे हा पक्षी सातभाई पक्ष्याची नजर चुकवून त्याच्या घरट्यात आपली अंडी घालतो. मादी एका घरट्यात बहुधा एकच अंडे घालते. सातभाई पक्षी ती अंडी स्वत:चीच आहेत असे समजून ती उबवितो. त्यातून बाहेर पडणाऱ्या पिलांचेही ते पोषण करतात. पिले मोठी झाली की ती उडून जातात.
पावशा पक्षी सहजासहजी नजरेस पडत नाही. मात्र मार्च-एप्रिलच्या सुरुवातीपासून पावसाळा संपेपर्यंत नराचे कर्कश आवाजातील ओरडणे सतत चालू असत तेंव्हा हा दिसतो. त्याचा आवाज काही वेळा कानाला असह्य होते. त्यामुळे त्याला ‘ब्रेनफीव्हर बर्ड’ हे नाव पडले. त्याच्या ओरडण्यासंबंधी निरनिराळ्या प्रदेशांतील लोकांच्या निरनिराळ्या कल्पना आहेत. महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांची तो पावसाच्या आगमनाची सूचना देतो, अशी भावना असल्यामुळे त्याला पावशा हे नाव पडले असावे.
न्युज अनकट प्रतिनिधी- गुरुराज पोरे.
