दहशतवाद आणि आर्थिक अराजकतेमुळे पाकिस्तान संकटात आहे. अमेरिकेनेही मध्यंतरीच्या काळात पाकिस्तानची मदत थांबवली होती. पाकिस्तानची आर्थिक स्थिती कशीही असली, तरी त्याची लष्करावरची तरतूद कमी होत नाही. आता तर चीननेही त्याला मदतीचा हात दिला आहे. चीनने पाकिस्तानला लष्करी ताकद दिल्याने भारताला आता अधिक सावध राहावे लागेल. गेल्या आठवड्यात भारताने मोठ्या प्रमाणात लष्करी साहित्याच्या खरेदीवर दिलेला भर ही चीन-पाकिस्तान युतीची परिणती आहे.
China pakistan Relations: चीन आणि पाकिस्तानचे दीर्घकालीन धोरणात्मक संबंध आहेत. त्याला ‘आयर्न ब्रदरहूड’ म्हणून संबोधले जाते. हे सहकार्य लष्करी क्षेत्रात आहे. चीन पाकिस्तानला विविध शस्त्रे आणि लष्करी तंत्रज्ञान पुरवत आहे. चीन पाकिस्तानला केवळ शस्त्रेच देत नाही, तर लष्करी उपकरणे बसवण्यातही मदत करत आहे. चीनने पाकिस्तानला दिलेली लष्करी मदत अनेक भागात विभागली गेली आहे. चीनने पाकिस्तानी नौदलाला आधुनिक युद्धनौका आणि पाणबुड्या दिल्या आहेत. अरबी समुद्र आणि हिंदी महासागरात पाकिस्तानची नौदल क्षमता मजबूत करणे हा त्याचा मुख्य उद्देश आहे. याअंतर्गत पाकिस्तानला क्षेपणास्त्रे, युद्धनौका, लढाऊ विमाने आणि रणगाडे यांसारखे आवश्यक साहित्य पुरवण्यात आले आहे.
चीनने पाकिस्तानला जेएफ-१७ थंडरसारखी लढाऊ विमाने दिली आहेत. ती आता पाकिस्तानी हवाई दलाचा कणा बनली आहेत. याशिवाय, चीनने पाकिस्तानला हवाई संरक्षण यंत्रणा आणि रडारदेखील पुरवले आहेत. त्यामुळे पाकिस्तानच्या हवाई दलाची प्रभावीता लक्षणीयरीत्या वाढली आहे. चीन पाकिस्तानला रणगाडे, तोफखाना आणि इतर लष्करी साहित्य पुरवत आहे. या लष्करी सहकार्याचा उद्देश पाकिस्तानच्या भूदलाचे आधुनिकीकरण करणे आणि त्यांना प्रादेशिक संघर्षांसाठी तयार करणे हा आहे. या उपकरणांच्या माध्यमातून पाकिस्तानच्या लष्कराची क्षमता आणि परिणामकारकताही वाढली आहे. चीन पाकिस्तानला क्षेपणास्त्र तंत्रज्ञान आणि इतर प्रगत लष्करी तंत्रज्ञानही देत आहे. हे सहकार्य वाढवण्याच्या उद्देशाने चीन पाकिस्तानसोबत संयुक्त लष्करी सरावही करतो. त्यामुळे दोन्ही देशांच्या लष्करांमधील सहकार्य आणखीच घट्ट होत जाते.
अशा लष्करी सरावांच्या माध्यमातून दोन्ही देशांचे सैन्य एकमेकांशी समन्वय वाढवण्यात यशस्वी ठरतात. दक्षिण आशियातील आपल्या सामरिक हितसंबंधांचे रक्षण करणे हे चीनचे मुख्य उद्दिष्ट आहे. पाकिस्तानला बळकट करून चीनला भारताचा प्रभाव संतुलित करायचा आहे. या सहकार्याच्या माध्यमातून चीन आपली प्रादेशिक धोरणात्मक उद्दिष्टे साध्य करण्याचा प्रयत्न करत आहे. चीन-पाकिस्तानचे हे लष्करी सहकार्य भारतासमोर सुरक्षेचे मोठे आव्हान आहे. ही परिस्थिती भारताला आपली संरक्षण क्षमता मजबूत करण्यास आणि एकाच वेळी चीन आणि पाकिस्तान या दोन्हींचा सामना करण्यास भाग पाडते. भारताला या क्षेत्रातील चीनच्या वाढत्या प्रभावाची चिंता आहे आणि तो अमेरिका आणि इतर देशांसोबत आपली धोरणात्मक भागीदारी मजबूत करत आहे.
चीन आणि पाकिस्तान यांच्यातील वाढत्या लष्करी सहकार्यामुळे भारतानेही आपल्या लष्करी क्षमतेत लक्षणीय वाढ केली आहे, जेणेकरून या बदलत्या परिस्थितीला तोंड देता येईल. चीन आणि पाकिस्तानमधील लष्करी युती सातत्याने मजबूत होत आहे. चीनने अलीकडेच दुसरी हँगोर श्रेणीची पाणबुडी पाकिस्तानला सुपूर्द केली आहे. हा करार पाच अब्ज डॉलरच्या आठ पाणबुड्यांच्या प्रकल्पाचा एक भाग आहे. त्यामुळे पाकिस्तानचे नौदल सामर्थ्य वाढेल. हा लष्करी करार केवळ पाणबुड्यांपुरता मर्यादित नसून चीन पाकिस्तानला आधुनिक युद्धनौका, ड्रोन आणि लढाऊ विमानांचा पुरवठा करत आहे. चीन आणि पाकिस्तानमधील वाढती लष्करी भागीदारी भारतासमोर गंभीर आव्हान निर्माण करू शकते. एकेकाळी अमेरिकेवर अवलंबून असलेला पाकिस्तान आता आपल्या लष्करी गरजा पूर्ण करण्यासाठी पूर्णपणे चीनवर अवलंबून आहे. ‘स्टॉकहोम इंटरनॅशनल पीस रिसर्च इन्स्टिट्यूट’च्या म्हणण्यानुसार, २०१९ ते २०२३ दरम्यान पाकिस्तानच्या एकूण आयात केलेल्या शस्त्रास्त्रांपैकी ८१ टक्के चीनमधून घेण्यात आली आहेत.
चीनची ही रणनीती केवळ पाकिस्तानला लष्करी बळ देण्यासाठी नाही, तर दक्षिण आशियातील शक्ती संतुलनावर प्रभाव टाकण्यासाठी आहे. चीन पाकिस्तानला शस्त्रास्त्रे आणि आर्थिक मदत करत असला, तरी तेथील नागरिकांच्या सुरक्षेचा प्रश्न गंभीर बनत चालला आहे. पाकिस्तानमध्ये चिनी नागरिकांवर सातत्याने दहशतवादी हल्ले होत आहेत. त्याची काही उदाहरणे अलीकडच्या काळात पाहायला मिळाली. नोव्हेंबर २०१८ मध्ये, कराचीतील चिनी वाणिज्य दूतावासावर दहशतवादी हल्ला झाला. त्यात चार लोकांचा मृत्यू झाला. २०२१ मध्ये दासू येथे आत्मघातकी हल्ल्यात चीनच्या नऊ अभियंत्यांचा मृत्यू झाला. एप्रिल २०२२ मध्ये कराची विद्यापीठाच्या ‘कन्फुशियस इन्स्टिट्यूट’जवळ आत्मघाती हल्ला झाला. त्यात तीन चिनी शिक्षक आणि एक पाकिस्तानी ड्रायव्हर ठार झाला. गेल्या वर्षी मार्चमध्ये दासू जलविद्युत प्रकल्पाजवळ आत्मघातकी हल्ला झाला. त्यात पाच चिनी अभियंते आणि एक पाकिस्तानी ठार झाला.
याच महिन्यात खैबर पख्तूनख्वा येथे झालेल्या आत्मघातकी हल्ल्यात पाच चिनी नागरिक आणि एक पाकिस्तानी ड्रायव्हर ठार झाला. या घटना घडूनही चीनने पाकिस्तानशी आपले संबंध कायम ठेवले आहेत. चीनला आपल्या नागरिकांच्या सुरक्षेची काळजी आहे का, की केवळ सामरिक आणि आर्थिक फायद्यासाठी पाकिस्तानशी मैत्री जपली आहे, असा प्रश्न उपस्थित होत आहे. अमेरिका आणि पाकिस्तानमधील लष्करी संबंध पूर्वीसारखे राहिलेले नाहीत. अमेरिकेने लष्करी मदत थांबवल्यामुळे पाकिस्तान पूर्णपणे चीनवर अवलंबून आहे. २०१८ मध्ये डोनाल्ड ट्रम्प यांनी दहशतवादाच्या मुद्द्यावर पाकिस्तानवर खोटेपणा आणि फसवणुकीचा आरोप केला होता. अलीकडेच ‘इस्लामिक स्टेट-खोरासान’च्या एका दहशतवाद्याला पकडण्यात पाकिस्तानने अमेरिकेला मदत केली. त्यामुळे दोन्ही देशांतील संबंध सुधारण्याच्या आशा निर्माण झाल्या; पण अमेरिकेची भारतासोबतची घट्ट मैत्री आणि पाकिस्तानचे चीनवरचे अवलंबित्व यामुळे अमेरिका-पाक संबंध पुन्हा घट्ट होऊ देणार नाहीत, असे मानले जाते.
पाकिस्तान आता चीनकडून ४० जे-३५ ए लढाऊ विमाने खरेदी करण्याचा विचार करत आहे. ती स्टेल्थ तंत्रज्ञानाने सुसज्ज आहेत. त्यामुळे पाकिस्तानी हवाई दलाला नवी ताकद मिळणार आहे; पण हा करार पूर्ण करण्यासाठी पाकिस्तान आर्थिकदृष्ट्या तयार आहे का, हाही प्रश्न आहे. पाकिस्तानची अर्थव्यवस्था आधीच संकटात आहे आणि आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधीची मदत घेत आहे. अशा परिस्थितीत हा करार पाकिस्तानसाठी मोठा आर्थिक बोजा ठरू शकतो. पाकिस्तानसोबत चीनच्या वाढत्या लष्करी सहकार्याच्या पार्श्वभूमीवर भारतही आपली लष्करी ताकद वाढवत आहे. भारताने फ्रान्सकडून राफेल विमाने खरेदी केली आहेत आणि अमेरिकेसोबत प्रगत लढाऊ विमानांची इंजिने विकसित करत आहेत. याशिवाय भारत इस्रायल आणि रशियासोबत लष्करी संबंध मजबूत करत आहे.
अमेरिकेने अलीकडेच पाकिस्तानच्या बॅलिस्टिक क्षेपणास्त्र कार्यक्रमावर निर्बंध लादले आहेत, यावरून अमेरिका चीन-पाकिस्तान युतीबाबत सावध असल्याचे स्पष्ट होते. भारतही या वाढत्या लष्करी आघाडीवर बारीक नजर ठेवून आहे आणि आपल्या सुरक्षेबाबत पूर्णपणे सतर्क आहे. चीनने ड्रोन बनवण्यात पाकिस्तानला मदत केली आहे. ड्रोन ही छोटी विमाने आहेत, जी पायलटशिवाय उडतात. ती हेरगिरी आणि हल्ला करण्यासाठी खूप उपयुक्त आहेत. चीनचे ड्रोन खूप चांगले आहेत आणि आता पाकिस्तानही ते बनवत आहे. त्यामुळे त्यांच्या सैन्याला नवे बळ मिळाले आहे. चीन पाकिस्तानमध्ये मोठे प्रकल्प करत आहे. यातील एक मोठा प्रकल्प म्हणजे चीन-पाकिस्तान इकॉनॉमिक कॉरिडॉर (सीपीईसी). हा प्रकल्प म्हणजे रस्ते आणि रेल्वेचे जाळे आहे. ते चीनला पाकिस्तानशी जोडते. या प्रकल्पामुळे व्यवसाय तर वाढतोच; पण लष्करासाठीही त्याचा उपयोग होऊ शकतो. ‘सीपीईसी’मध्ये ग्वादर बंदर अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
चीनने ते तयार केले आणि आता ते कराराने चालवायला घेतले आहे. चीन ग्वादरमध्ये आपला नौदल तळ स्थापन करू शकतो. असे झाल्यास चिनी सैन्य तेथे राहू शकते. याचा फायदा पाकिस्तानला होणार आहे, कारण त्याच्या नौदलाला चीनचा पाठिंबा मिळणार आहे. त्यामुळे दोन्ही देशांची लष्करी ताकद आणखी वाढेल. चीन पाकिस्तानच्या सैनिकांनाही प्रशिक्षण देत आहे. यासाठी दोन्ही देशांचे सैन्य एकत्र सराव करतात. त्यामुळे पाकिस्तानचे सैनिक अधिक कार्यक्षम झाले आहेत. चीनने अंतराळातही पाकिस्तानला मदत केली आहे. चीनने पाकिस्तानसाठी अनेक उपग्रह बनवले आहेत. यापैकी काही लष्करी उपग्रह आहेत. शत्रूच्या हालचालींवर लक्ष ठेवण्यासाठी हे उपग्रह लष्कराला मदत करतात. चीन आणि पाकिस्तानची मैत्री खूप घट्ट आहे; मात्र चीन हे सर्व केवळ मैत्रीसाठी करत नाही.
यामागे त्याच्या स्वत:च्या गरजाही आहेत. चीनला पाकिस्तानने बलवान बनवायचे आहे जेणेकरुन त्याला भारताविरुद्ध मदत करता येईल. भारत आणि पाकिस्तानमध्ये जुने वैर आहे. चीन आणि भारतामध्येही काही वाद आहेत. त्यामुळे चीन पाकिस्तानला बळ देऊन भारतावर दबाव आणीत आहे. याशिवाय चीनला समुद्रात शक्ती हवी आहे. ग्वादर बंदरातून हिंद महासागरात प्रवेश मिळतो. हे त्याच्यासाठी खूप महत्वाचे आहे. चीनने आपले नौदल तेथे ठेवले, तर तो संपूर्ण प्रदेशात आपली ताकद दाखवू शकतो. यामुळे त्याचा व्यवसाय आणि सुरक्षा दोन्ही वाढते. चीनच्या मदतीने पाकिस्तानचे सैन्य मजबूत होत आहे. पाकिस्तानची वाढती शक्ती आपल्यासाठी धोका आहे, असे भारताला वाटते. भारत आणि पाकिस्तानमध्ये आधीच तणाव आहे. पाकिस्तानचे सैन्य मजबूत झाल्यास हा तणाव वाढू शकतो.
प्रतिनिधी, भागा वरखाडे
