The Verge of Destruction: Iran-Israel Escalation Sparks Global: इराण आणि इस्त्राईलमध्ये गेल्या तीन दिवसांपासून सुरू असलेला मोठा संघर्ष केवळ आधीच अस्थिर असलेल्या पश्चिम आशियालाच अस्थिर करणार नाही, तर नाजूक जागतिक भू-राजकीय आणि आर्थिक परिस्थितीदेखील उलथून टाकू शकतो. दोन देशातील हा संघर्ष आता त्या दोन देशांपुरता मर्यादित राहिलेला नाही, तर त्यात आता जग ओढले जात असल्याने जगाची तिसऱ्या महायुद्धाकडे वाटचाल सुरू होते, की काय अशी भीती व्यक्त केली जात आहे.
इराण काही महिन्यांत अण्वस्त्रे बनवण्यात यशस्वी होईल अशी गुप्त माहिती मिळाल्यानंतर इस्रायलने त्याचा अणुकार्यक्रम नष्ट करण्यासाठी हवाई हल्ले सुरू केले. इस्रायली हवाई हल्ले इराणच्या मुख्य अणुसंवर्धन सुविधा तसेच त्याच्या हवाई संरक्षण आणि लांब पल्ल्याच्या क्षेपणास्त्र सुविधांना लक्ष्य करीत आहेत. इराण आणि इस्त्रायलच्या दोन दिवसांच्या हल्ला-प्रतिहल्ल्यात दोन्ही देशांच्या संरक्षण व्यवस्थेचे नुकसान तर झालेच; शिवाय आता त्यात सामान्य नागरिकही बळी जायला लागले आहेत. इस्त्रायलच्या हल्ल्यात इराणच्या अणुभट्ट्या उद्‌ध्वस्त झाल्या. लष्करी अधिकारी मारले गेले. अणुशास्त्रज्ञ ठार झाले, तर इराणने केलेल्या प्रतिहल्ल्यात इस्त्रायलचे डोम संरक्षणात अपयशी ठरल्याचे चित्र पुढे आले. इराणचे सर्वोच्च नेते अयातुल्ला खोमेनी यांनी इस्त्रायलला प्रत्युत्तर म्हणून बदला घेण्याचा इशारा दिला, तर इस्त्रायलनेही इराणला हल्ले थांबवले नाहीत, तर बेचिराख करण्याचा इशारा दिला. आता इराण इस्रायलच्या अणुसंवर्धन सुविधा आणि पर्शियन आखातातील अमेरिकेच्या तळांना लक्ष्य करू शकतो. हल्ल्याच्या काही तासांनंतर इस्रायलने इराणवर शंभर ड्रोन डागल्याचा दावा केला. याचा अर्थ पश्चिम आशिया पुन्हा एकदा संभाव्य विनाशकारी युद्धाच्या उंबरठ्यावर आहे. त्याचे गंभीर प्रादेशिक आणि जागतिक परिणाम होतील. एप्रिलच्या मध्यापासून अमेरिका आणि इराणमध्ये अणुकराराची चर्चा सुरू असताना इस्रायलने हा हल्ला केला आहे, हे लक्षात घेण्यासारखे आहे. सुरुवातीला अमेरिकेने इस्त्रायलच्या इराणवरील हल्ल्यापासून स्वतःला दोन हात दूर ठेवले. नंतर नेहमीप्रमाणे अमेरिकेचे अध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांनी त्यात उडी घेऊन इराणला इशारा देताना इस्त्रायलचे कौतुक केले. अमेरिकेच्या या भूमिकेने इराणनेही आता उघडउघड अमेरिकेला इशारा दिला आहे. चीनने पाकिस्तानला जशी शस्त्रास्त्रांची मदत केली होती, तशीच मदत आता चीनने इराणला केली आहे. आता इराणच्या बाजूने रशिया आणि उत्तर कोरिया ही इराणच्या बाजूने युद्धात उडी घेण्याची शक्यता आहे. इस्त्रायलचे पंतप्रधान बेंजामिन नेतन्याहू यांनी यापूर्वी अमेरिकेला इराणविरुद्धच्या लष्करी मोहिमेत सामील होण्याचे आवाहन केले होते; परंतु अमेरिकन नेत्यांनी पश्चिम आशियात दुसरे युद्ध सुरू करणे किंवा त्यात सामील होणे योग्य मानले नाही. विशेषतः इराकमधील पराभव आणि अफगाणिस्तानमधील अयशस्वी हस्तक्षेपानंतर आता अमेरिका युद्धात प्रत्यक्ष सहभागी होण्याचे टाळत असली, तरी इराणने अमेरिकेच्या पश्चिम आशियातील तळावर हल्ले केल्यास अमेरिका त्यात उतरू शकते.
इस्रायलच्या सुरक्षेसाठी आणि प्रादेशिक वर्चस्वासाठी वचनबद्ध असूनही, तेल समृद्ध अरब देशांशी असलेल्या संबंधांच्या पार्श्वभूमीवर ट्रम्प हे नेतन्याहू यांच्यांशी जास्त जवळून वागण्यास नाखूश आहेत. त्यांनी अलीकडेच इस्रायलला वगळून पश्चिम आशियाचा प्रवास केला. या आठवड्यात, ट्रम्प यांनी नेतन्याहू यांना इराणसोबतच्या अमेरिकेच्या अणु चर्चेला बाधा पोहोचेल असे काहीही करू नका, असा इशारा दिला. ट्रम्प यांना शांततेते नोबेल पारितोषिक मिळवण्याची घाई झाली आहे. त्यामुळे त्यांना कुणीही मध्यस्थी करायला सांगितली नसताना ते रशिया-युक्रेन, भारत-पाकिस्तान आणि आता इस्त्रायल-इराण युद्धात मध्यस्थी करण्याचा प्रयत्न करीत आहेत. वारंवार तोंडघशी पडूनही त्यांचा स्वभाव काही जात नाही. इस्त्रायल आणि इराणमध्ये एकीकडे संघर्ष सुरू असताना दुसरीकडे काश्मीर प्रश्नावर मध्यस्थीचे ट्विट त्यांनी पुन्हा केले. शांतीदूत म्हणून स्वतःची स्वयंघोषित प्रतिमा निर्माण करण्याची त्यांची धडपड सुरू आहे; परंतु त्यांच्या भूमिकेत सातत्य नाही. नेत्यानाहू यांना इशारा देऊन काही तास होत नाहीत, तोच त्यांनी नेत्यानाहू यांच्या इराणवरील हल्ल्याचे कौतुक केले. ट्रम्प यांनी इराणला शून्य-युरेनियम समृद्धीकरण दर्जा देण्यास आणि ६० टक्के शुद्धतेच्या पातळीवर सुमारे ४०० किलो समृद्ध युरेनियमचा साठा नष्ट करण्याची मागणी केल्यामुळे हे राजनैतिक प्रयत्न अलिकडच्या आठवड्यात थांबले आहेत; परंतु इराणने तसे करण्यास नकार दिला. इराण आणि इस्त्रायलचा सध्याचा संघर्ष एका अनियंत्रित प्रादेशिक युद्धात बदलू शकतो. त्यात कोणताही पक्ष विजयी होऊ शकत नाही. एक मोठा संघर्ष केवळ आधीच अस्थिर असलेल्या पश्चिम आशियाला आणखी अस्थिर करणार नाही, तर नाजूक जागतिक भू-राजकीय आणि आर्थिक परिदृश्यालादेखील अस्वस्थ करू शकतो. आण्विक चर्चेच्या बहाण्याने नेतन्याहू यांना थांबवण्याची ट्रम्प यांच्याकडे चांगली कारणे होती; परंतु आता नेतन्याहू यांनी इराणवर हल्ला केल्यानंतर, मोठे युद्ध वेळेत टाळता येईल, की नाही हे पाहणे बाकी आहे. इस्रायलने इराणवर हल्ला केल्यापासून दोन्ही देशांमधील युद्ध सुरूच आहे. दोन्ही बाजूंनी एकमेकांवर अनेक वेळा हल्ला केला आहे. त्यात अणु सुविधा आणि नागरी इमारतींचा समावेश आहे. इराणमध्ये मोठ्या प्रमाणात जीवितहानी झाली आहे, तर इस्रायलमध्येही जीवितहानी झाल्याचे वृत्त आहे. हा संघर्ष सतत वाढत आहे आणि प्रादेशिक स्थिरतेसाठी धोका बनला आहे.
इस्रायलने इराणच्या अणु सुविधा, नागरी इमारती आणि अनेक लष्करी कमांडर आणि शास्त्रज्ञांना लक्ष्य केल्यानंतर १३ जूनच्या रात्री सुरू झालेला हा संघर्ष वाढत आहे. इस्रायलने केलेल्या या हल्ल्यानंतर, इराणने इस्रायलवर क्षेपणास्त्रे आणि ड्रोन बॅरेजने हल्ला केला. त्यापैकी बहुतेक इस्रायलपर्यंत पोहोचण्यापूर्वीच रोखण्यात आले; परंतु अनेक इस्रायली शहरांवर पडण्यात यशस्वी झाले. तेव्हापासून, दोन्ही देशांनी सतत एकमेकांना लक्ष्य केले आहे. दोन्ही बाजूंचा प्रचंड विनाश झाला आहे. दोन्ही देशांच्या अधिकृत निवेदनांमध्येदेखील ते मान्य करण्यात आले आहे. ताज्या माहितीनुसार, इस्रायलने इराणवर केलेल्या हल्ल्यात २१५ जणांचा मृत्यू झाला आहे आणि ६४८ जण जखमी झाले आहेत. त्याच वेळी, इराणच्या हल्ल्यात इस्रायलमध्ये मृतांची संख्या तीनवरून आठ झाली आहे आणि २०० जण जखमी झाले आहेत. इस्रायली हल्ल्यांमध्ये संरक्षण मंत्रालयाची इमारत, अणु प्रयोगशाळा, अणु मुख्यालय आणि तेहरानमधील दोन रिफायनरीजना लक्ष्य करण्यात आले. तसेच इस्रायलने २० हून अधिक इराणी लष्करी अधिकाऱ्यांचा बळी घेतला आहे. ‘आयडीएफ’ने दावा केला आहे, की त्यांनी इराणची सुरक्षा साखळी नष्ट केली आहे. इराणने केलेल्या क्षेपणास्त्र हल्ल्यात तेल अवीवसह अनेक शहरांना लक्ष्य करण्यात आले आहे. या हल्ल्यात अनेक क्षेपणास्त्रे हवाई संरक्षणात घुसण्यात यशस्वी झाली आणि इस्रायलमध्ये मोठ्या प्रमाणात विनाश झाला. तेल अवीवमधील ‘आयडीएफ’ तळावर हल्ला झाला. तो इराणसाठी एक मोठे यश मानला जात होता. दोन्ही देशांमधील शत्रुत्व अनेक दशके जुने आहे. शत्रुत्वाची मुळे धार्मिक, राजकीय आणि धोरणात्मक फरकांमध्ये आहेत. इस्रायल इराणच्या अणुकार्यक्रमाला आपल्या अस्तित्वासाठी धोका मानतो. इस्रायलविरुद्ध हल्ले करणाऱ्या हमास आणि हिजबुल्लाह सारख्या गटांना इराण पाठिंबा देतो. सात ऑक्टोबर २०२३ रोजी हमासच्या हल्ल्यात १२०० इस्रायली नागरिक ठार झाले. या हल्ल्यानंतर दोन्ही देशांमधील तणाव वाढला आहे. इराण इस्रायलवर प्रादेशिक अस्थिरता पसरवण्याचा आरोप करत आहे. त्यात म्हटले आहे की इस्रायल त्याच्या तळांवर हल्ला करतो, जसे की २०२४ मध्ये दमास्कसमध्ये झालेल्या हल्ल्यात इराणी कमांडर मारले गेले होते. दुसरीकडे, इस्रायलचा दावा आहे, की इराण काही दिवसांत १५ अणुबॉम्ब बनवू शकतो आणि ते थांबवणे आवश्यक होते. नेतान्याहू म्हणाले, की आमचे हल्ले अणुबॉम्ब नष्ट करण्यासाठी आहेत. त्यामुळे इराणला अणुशस्त्रे बनवण्यापासून रोखता येईल. भारत हा इस्रायल आणि इराण दोघांचाही मित्र आहे. भारताला इस्रायलकडून शस्त्रे, ड्रोन, क्षेपणास्त्र संरक्षण प्रणाली आणि सायबर सुरक्षा तंत्रज्ञान मिळते, तर इराण हा तेल पुरवठादार आहे. भारत आपल्या तेलाच्या ८५ टक्के गरजा आयातीद्वारे पूर्ण करतो. जर इस्रायल आणि इराणमध्ये युद्ध झाले, तर भारतात पेट्रोल-डिझेलच्या किमती आणि महागाई दोन्ही वाढतील. भारत-मध्य पूर्व-युरोप आर्थिक कॉरिडॉरवरही परिणाम होईल याशिवाय, भारत-मध्य पूर्व-युरोप आर्थिक कॉरिडॉर (आयएमईसी) हा भारताचा महत्त्वाकांक्षी प्रकल्प आहे. तो गुजरातमधील कांडला बंदरापासून संयुक्त अरब अमिराती, सौदी अरेबिया आणि इस्रायलमार्गे युरोपमध्ये व्यापार सुलभ करेल. दोन्ही देशांमध्ये युद्ध झाल्यास या प्रकल्पाला झळ बसू शकते. जर रशिया आणि चीनसारखे देश इराणच्या बाजूने उभे राहिले, तर जागतिक ध्रुवीकरण वाढेल. हे युद्ध जागतिक व्यापार आणि ऊर्जा पुरवठ्यात व्यत्यय आणू शकते. यामुळे जागतिक युद्धाचा धोकादेखील वाढेल. या युद्धात अमेरिका आधीच इस्रायलसोबत उभी आहे. असा दावा केला जात आहे, की अमेरिकेच्या संरक्षण विभागाने इस्रायलला तीनशे हेलफायर क्षेपणास्त्रे पुरवली आहेत. त्याच वेळी, अमेरिकेची ‘थाड’ हवाई संरक्षण प्रणाली इराणी क्षेपणास्त्रांना रोखत आहे. अमेरिकन लढाऊ विमानांनीही अनेक इराणी ड्रोन पाडले आहेत. दरम्यान, रशियाच्या विधानाने संपूर्ण जगाला आश्चर्यचकित केले आहे. रशियाचे सर्वोच्च लष्करी जनरल अलाउडिनोव्ह म्हणाले आहेत, की इस्रायलने इराणवर हल्ला केल्याने तिसरे महायुद्ध सुरू झाले आहे. रशियाकडे दहा लाख सैनिक युद्धासाठी तयार ठेवण्याची मागणी करण्यात आली आहे. चीनने संयुक्त राष्ट्रांमध्ये इस्रायलच्या कृतीचा निषेध केला आणि म्हटले, की इस्रायलने इराणवर हल्ला करून लाल रेषा ओलांडली आहे. चीनने इस्रायलला संयम बाळगण्याचे आणि आंतरराष्ट्रीय कायद्यांचे पालन करण्याचे कडक निर्देश दिले आहेत. असा अंदाज लावला जात आहे, की जगातील सर्वात शक्तिशाली देश, अमेरिका, रशिया आणि चीन आता इराण आणि इस्रायलमधील युद्धात सामील होत आहेत. अशा परिस्थितीत, भीती अशी आहे की जर हा संघर्ष आणखी वाढला, तर पश्चिम आशियातूनच तिसरे महायुद्ध सुरू होऊ शकते.
न्यूज अनकट प्रतिनिधी, भागा वरखाडे
