युक्रेन आणि रशिया युद्धाच्या उंबरठ्यावर? जाणून घ्या काय आहे दशकांपासून जुना वाद?

पुणे, ३ डिसेंबर २०२१ : रशिया आणि युक्रेनमधील संघर्ष थांबण्याचे नाव घेत नाही आहे. पाश्चात्य देश आणि रशिया यांच्यात अडकलेल्या युक्रेनला नाटोचा पूर्ण पाठिंबा मिळत आहे. युक्रेनच्या सीमेजवळ रशियाच्या लष्करी मेळाव्यावरून अलिकडच्या आठवड्यात तणाव वाढला आहे. त्याच वेळी, रशियाने असा दावाही केला आहे की युक्रेनने आपले अर्धे सैन्य किंवा सुमारे १.२५ दशलक्ष सैनिक युक्रेनच्या पूर्व भागात रशियन समर्थक फुटीरतावाद्यांसह तैनात केले आहेत. या संदर्भात अमेरिकन गुप्तचर संस्थाही गंभीर इशारे देत आहेत. युक्रेन आणि रशियामधील वाढता तणाव हे शीतयुद्धानंतरचे युरोपमधील सर्वात मोठे सुरक्षा संकट असल्याचे मानले जाते. या दोघांमध्ये युद्ध भडकण्याचीही शक्यता आहे.

रशियाच्या परराष्ट्र मंत्रालयाच्या प्रवक्त्या मारिया झाखारोवा यांनी स्पष्टपणे म्हटले आहे की, युक्रेनचे सैन्य या प्रदेशात आपली लष्करी क्षमता कमालीची वाढवत आहे. मात्र, युक्रेनने याबाबत कोणतेही वक्तव्य केलेले नाही. अमेरिकेचे परराष्ट्र मंत्री अँटनी ब्लिंकन यांनीही बुधवारी एका निवेदनात म्हटले आहे की, रशिया युक्रेनबाबत आक्रमक पाऊल उचलण्याच्या तयारीत आहे.
नुकत्याच झालेल्या निवडणुकीत युक्रेनने स्पष्टपणे सूचित केले आहे की त्यांना त्यांचे भविष्य फक्त युरोपमध्येच दिसत आहे.

युक्रेन रशियासाठी खास का आहे?

पूर्वी सोव्हिएत युनियनचा भाग असल्याने, युक्रेनचे रशियाशी खोल सांस्कृतिक, आर्थिक आणि राजकीय संबंध आहेत. युक्रेनची राजधानी कीव ही ‘रशियन शहरांची जननी’ म्हणूनही ओळखली जाते. या शहराचा सांस्कृतिक प्रभाव रशियाची राजधानी मॉस्को किंवा सेंट पीटर्सबर्गसारख्या शहरांइतकाच आहे.

सोव्हिएत युनियनच्या पतनानंतर युक्रेनचे वेगळे होणे ही अनेक रशियन राजकारणी इतिहासातील मोठी चूक मानतात. अनेक रशियन राजकारणी रशियाच्या आंतरराष्ट्रीय प्रतिष्ठेला युक्रेनवरील कायमस्वरूपी पकड आणि युक्रेनमधील पाश्चात्य देशांचे वर्चस्व गमावण्याचा धक्का मानतात. युक्रेनमध्ये राहणाऱ्या ८ दशलक्ष रशियन लोकांच्या संरक्षणासाठी रशियाने आवाज उठवला आहे, व्यापाराच्या दृष्टिकोनातूनही युक्रेन रशियासाठी महत्त्वाचे आहे. युक्रेनला कोणत्याही किंमतीत नाटोचे सदस्य होताना रशियाला बघायचे नाही. जर युक्रेन नाटोमध्ये सामील झाले तर ही सुरक्षा संघटना रशियाच्या मुसक्या आवळण्याचा प्रयत्न करेल, असा रशियाचा विश्वास आहे.

काय आहे रशिया-युक्रेन वाद?

सोव्हिएत युनियनच्या विघटनानंतर १९९१ मध्ये युक्रेनला स्वातंत्र्य मिळाले. युक्रेन हा युरोपमधील दुसरा सर्वात मोठा देश आहे. एकीकडे या देशात अतिशय सुपीक मैदानी प्रदेश आहे, तर दुसरीकडे पूर्वेला या देशात अनेक मोठे उद्योगधंदे आहेत. युक्रेनच्या पश्चिम भागाचे युरोपीय शेजारी, विशेषत: पोलंडशी घनिष्ठ संबंध आहेत. युक्रेनच्या पश्चिम भागात राष्ट्रवादाची भावना प्रबळ आहे. तथापि, युक्रेनमध्ये रशियन भाषिक अल्पसंख्याकांची संख्या देखील लक्षणीय आहे आणि हे लोक विकसित पूर्वेकडील प्रदेशात अधिक आहेत.

२०१४ मध्ये रशियाकडे झुकलेले युक्रेनचे राष्ट्राध्यक्ष व्हिक्टर यानुकोविच यांच्या विरोधात युक्रेन सरकारमध्ये बंडखोरी झाली होती. रशियाने या संधीचा फायदा घेत युक्रेनमध्ये उपस्थित असलेल्या क्रिमियन द्वीपकल्पावर कब्जा केला आणि येथे उपस्थित असलेल्या बंडखोर गटांनी पूर्व युक्रेनचा काही भाग ताब्यात घेतला. युक्रेनमधील हालचालींमुळे राष्ट्राध्यक्ष व्हिक्टर यांना आपले पद सोडावे लागले होते, पण तोपर्यंत रशियाने क्रिमियाचा ताबा घेतला होता. या घटनेपासून युक्रेन पश्चिम युरोपशी आपले संबंध सुधारण्याचा प्रयत्न करत आहे, मात्र रशियाचा सातत्याने विरोध आहे. यामुळेच युक्रेन रशिया आणि पाश्चिमात्य देशांच्या भांडणात अडकला आहे.

नाटोचा युक्रेनला पूर्ण पाठिंबा

नाटोचा सदस्य नसतानाही युक्रेनचे नाटोशी चांगले संबंध आहेत. युक्रेनने अमेरिकेच्या नेतृत्वाखालील नाटो युतीला हजारो रशियन सैन्याद्वारे संभाव्य आक्रमण रोखण्यासाठी रशियावर आर्थिक निर्बंध लादण्याची विनंती केली आहे. युक्रेन हा नाटोचा सदस्य नाही, परंतु नाटोने स्पष्टपणे सांगितले आहे की ते पूर्वीच्या सोव्हिएत प्रजासत्ताकाचे सार्वभौमत्व राखण्यासाठी वचनबद्ध आहे. नाटोचे सरचिटणीस जेन्स स्टॉल्टनबर्ग यांनीही रशियाला इशारा दिला आहे. रशियाने युक्रेनवर कोणत्याही प्रकारची आक्रमकता दाखवल्यास किंवा लष्करी कारवाई केल्यास त्याची मोठी किंमत चुकवावी लागेल, असा स्पष्ट इशारा स्टॉल्टनबर्ग यांनी दिला आहे. नाटोचे सरचिटणीस म्हणतात की, पाश्चात्य देश रशियावर आर्थिक निर्बंध आणि इतर उपाययोजनाही करू शकतात.

पुतिन यांनी नाटोलाही इशारा दिला

त्याचवेळी रशियाच्या युक्रेनवर आक्रमण करण्याच्या योजनेबाबत रशियाचे राष्ट्राध्यक्ष व्लादिमीर पुतीन यांचे वक्तव्यही समोर आले आहे. ते पूर्वेकडे सरकणार नाहीत याची हमी रशिया नाटोकडे मागणार असल्याचे पुतीन यांनी स्पष्टपणे सांगितले आहे. ते म्हणाले की, रशिया, अमेरिका आणि त्यांचे मित्र देशांशी चर्चेत आम्ही विशेष करार करण्याचा आग्रह धरू. हा करार पूर्वेकडे नाटोच्या पुढील प्रगतीशी आणि रशियन क्षेत्राजवळ शस्त्रास्त्र यंत्रणा तैनात करणे थांबवण्याच्या संदर्भात असेल.

तत्पूर्वी, पुतिन यांनी नाटोला युक्रेनमध्ये आपले सैन्य आणि शस्त्रे तैनात करण्याविरूद्ध चेतावणी दिली होती, असे म्हटले होते की ते तीव्र प्रतिक्रिया देईल. अशा करारात सर्व देशांचे हित जपले पाहिजे, असेही पुतीन म्हणाले.

मुत्सद्देगिरीवरून रशिया आणि अमेरिका यांच्यात तणाव कायम आहे. काही काळापूर्वी अमेरिकेने ५५ रशियन राजनयिकांना अमेरिका सोडण्यास सांगितले होते, त्यानंतर रशियानेही काही अमेरिकन राजनयिकांना ३१ जानेवारीपूर्वी रशिया सोडण्यास सांगितले आहे. अमेरिका आणि रशियामधील हा तणाव युक्रेनशीही जोडला जात आहे.

न्यूज अनकट प्रतिनिधी : ईश्वर वाघमारे