नीलगाय ह्या नावात गाय असले तरी हा प्राणी आशियातील सर्वांत मोठ्या आकारमानाचे हरिण आहे. त्याचे शास्त्रीय नाव बॅसिलॅफस ट्रेगोकॅमेलस आहे. प्रौढ नराचा रंग निळसर राखाडी (निळसर करडा) असल्यामुळे त्याला ‘नीलगाय’ नाव पडले आहे. नीलगाय हे कुरंग कुळातील हरीण असून भारतात सर्वत्र आढळते. त्याचे मूळ वसतिस्थान भारत व पाकिस्तान आहे. भारतात हिमालयाचा पायथा ते मैदानी प्रदेशापासून दक्षिणेस कर्नाटकापर्यंत तसेच पश्चिमेस गीर अभयारण्य व राजस्थानला लागून असलेल्या भारत-पाक सीमा प्रदेशापासून पूर्वेकडे आसाम व पश्चिम बंगालपर्यंत हा प्राणी आढळतो.
नीलगायीची शरीररचना जवळपास घोड्यासारखी असते. लांब मान, मानेवरील आखूड व ताठ आयाळ, लांबट व निमुळते मस्तक, फुगीर छाती, लांब आणि मजबूत पाय व शेपटीकडे निमुळता होत जाणारा शरीराचा आकार ही त्याच्या शरीररचनेची वैशिष्ट्ये आहेत. शेपूट मात्र गायीसारखे असून टोकाला काळ्या केसांचा झुपका असतो. गालावर दोन पांढरे ठिपके असतात आणि ओठ, हनुवटी, गळा, कानांची आतील बाजू व शेपटीची आतील बाजू पांढरी असते. पायाच्या घोट्यावर काळ्या पांढऱ्या रंगाची वलये असतात. तसेच नर-मादीच्या गळ्यावर केसांचा झुपका असतो.
नीलगायींचे वास्तव्य सहसा विरळ झाडे असणाऱ्या टेकड्या, सपाट अथवा उताराचे गवताळ प्रदेश, शेती तसेच लहान झुडपे असलेल्या मैदानात असते. ते दाट वने टाळतात. गवत, धान्य, वनस्पतींची पाने, फुले, फळे, बिया, फांद्यांचे शेंडे इत्यादींवर नीलगायी उपजीविका करतात. चारा कमी पडल्यास ते पिकांची प्रचंड नासाडी करतात. ते दिवसा सक्रिय असतात व कडक उन्हात देखील फारच थोडा वेळ सावलीत विश्रांती घेतात. त्यांचे वास्तव्य जास्त करून पाणवठ्याजवळच असते.
नीलगायी कळपाने राहतात. एका कळपात साधारणपणे दहा ते वीस जण असतात. विणीचा हंगाम सोडल्यास नर व मादी वेगवेगळे कळप करून राहतात. लहान वासरे मादयांच्या कळपात असतात. सप्टेंबर ते नोव्हेंबर हा नीलगायींचा प्रजननकाळ असून गर्भावधी आठ महिन्यांचा असतो. निलगायीमध्ये जुळी वासरे जन्माला येण्याच प्रमाण जास्त आहे. तीचा आयुष्यकाल पंचवीस वर्षांपर्यंत असतो. वाघ, बिबट्या व गुजरात मध्ये सिंह हे नीलगायीचे मुख्य शिकारी आहेत. नीलगायींची दृष्टी व घ्राणेंद्रिये तीक्ष्ण असतात. वेळ पडल्यास घोड्यासारखे जास्त वेगाने ते पळतात.
नीलगायींचे वजन १४० किलो पर्यन्त, खांद्याजवळ उंची चार ते साडेचार फुटापर्यंत आणि डोक्यासह लांबी सहा सव्वा सहा फूट असते. यांच्या फक्त नरांना शिंगे असतात तर शेपूट दीड फूट लांब असते. नराची शिंगे वीस पंचवीस सेंटीमीटर असतात. मादीचा रंग तपकिरी, बदामी, पिंगट असून ती नरापेक्षा आकारमानाने लहान असते.
भारतात लोकांकडून नीलगायींची सहसा शिकार केली जात नाही. नीलगायीची प्रजाती विलुप्ततेबाबत ‘कमी धोका’ असलेल्या प्रवर्गात मोडते. पण महामार्गांवर वाहनांच्या धडकेने खूपश्या नीलगाई मारल्या जातात तसेच शेतपीक खाऊन शेतकऱ्यांना त्रास देतात म्हणूनही यांना मारले जाते. नीलगाईंच्या अस्तित्वाला सर्वात जास्त धोका त्यांचे अधिवासाचे क्षेत्र म्हणजेच जंगले कमी झाल्याने आहे. महाराष्ट्रात मराठवाडा, खानदेश, विदर्भात नीलगाई आढळतात. भारतात लाखांच्या आसपास नीलगायी असल्याचा अंदाज आहे.
न्युज अनकट प्रतिनिधी- गुरुराज पोरे.
