वन्यप्राणी- सांबर हरीण

हरीणांच्या सर्व जातींमध्ये सांबर हा सर्वांत मोठा असून त्याची शिंगे डौलदार असतात. सांबराची सर्व्हस युनिकलर ही जाती भारतातील घनदाट जंगलांत, म्यानमार, श्रीलंका, मलेशिया व फिलिपीन्स येथे आढळते. सर्व्हस युनिकलर निगर ही जाती फक्त भारतात आढळते. युनिकलर इक्विनस ही सांबराची दुसरी प्रजात आसामपासून पूर्वेकडील काही भागांत आढळते. सस्तनी वर्गाच्या आर्टिओडॅक्टिला गणाच्या म्हणजेच पायांच्या खुरांची सम संख्या असलेल्या, सर्व्हिडी कुलात याचा समावेश होतो.

सांबराची खांद्यापर्यंतची उंची पाच फुटापर्यंत असते. पूर्ण वाढ झालेल्या नराचे वजन २२५–३२० किलो असते. त्याचा रंग काळपट तपकिरी वा राखाडी असतो. त्याची त्वचा खरबरीत असते. अंगावरचे केस लांब व राठ असतात. उन्हाळ्यात बरेच केस गळून जातात. मादीचा रंग नराच्या तुलनेत फिकट असून पोटाकडील बाजूचा रंग पांढरा असतो. वाढत्या वयानुसार त्वचेचा रंग गडद होत जातो व शेवटी जवळजवळ काळा होतो. नराच्या मानेवर व गळ्याखाली आयाळीसारखे लांब केस असतात.

फक्त नरालाच शिंगे असतात. सांबराची शिंगे हाडांची बनलेली असून भरीव व जाड असतात. पूर्ण वाढ झालेली शिंगे उन्हाळ्याच्या सुरुवातीस गळून पडतात. ती गळून पडावीत यासाठी नर झाडावर शिंगे घासतो. शिंगे गळल्यानंतर सुरक्षिततेच्या दृष्टीने नर जास्त काळ लपून राहतो. उन्हाळ्याच्या अखेरीस शिंगे पुन्हा फुटू लागतात. शिंगे वाढत असताना बाहेरील बाजूस मखमली आवरण असते.चार वर्षांपर्यंत शिंगांना जास्तीत जास्त शाखा फुटतात. त्यानंतर दरवर्षी शिंगे गळून नवीन आलेल्या शिंगांना तेवढ्याच शाखा असतात.

सांबर दाट झाडीच्या जंगलात आढळतात. त्यांना कडक ऊन सहन होत नसल्याने ते दिवसा दाट झाडी असलेल्या भागांत विश्रांती घेतात. संध्याकाळी ते अन्नासाठी बाहेर पडतात. ते रात्रभर चरत राहतात व पहाट होताच पुन्हा दाट जंगलांत जातात. गवत, झाडपाला व रानटी फळे हे त्यांचे खाद्य आहे. त्यांची घाणेंद्रिये व कान अतिशय तीक्ष्ण असतात.

धोक्याची जाणीव झाल्यावर ते दाट झाडीच्या भागात विलक्षण वेगाने पळ काढतात. वाघ व रानकुत्री हे त्यांचे मुख्य शत्रू आहेत. संकट आल्यावर ते पूखऽऽपूख असा आवाज काढते.सांबर पाण्यात पोहू शकते. आपल्या आवडीच्या व भरपूर अन्न असलेल्या प्रदेशावर हक्क मिळविण्यासाठी नरांमध्ये भांडणे होतात. विजयी नराला त्या प्रदेशातील माद्यांचा ताबा मीळतो.

मीलन काळापुरते सांबर नर कळपात राहतात. मेच्या अखेरीस किंवा जूनच्या सुरुवातीस मादी एका वेळी एका पिलास जन्म देते. मादी व पिलांचे कळप असतात. कळपाचे नेतृत्व प्रौढ मादीकडे असते. ८–१० मादी सांबरांचा कळप तयार होतो. सांबराच्या शिंगांचा औषधी वापर व भरपूर मांस यांमुळे त्यांची शिकार मोठ्या प्रमाणावर होते. त्यामुळे सांबरांना संरक्षण देण्यासाठी भारतात त्यांच्या शिकारीवर बंदी घातलेली आहे.महाराष्ट्रातील पश्चिम घाटातील जंगलात तसेच विदर्भातील जंगलांमध्ये सांबर विपुल प्रमाणात आढळतात.

न्युज अनकट प्रतिनिधी- गुरुराज पोरे.