९७ वर्षांपासून गावची लोकसंख्या १७००…!

नवी दिल्ली:  आपण कधी विचारही करणार नाही की, एखाद्या गावाची लोकसंख्या गेल्या ९७वर्षांपासून स्थिर आहे. तर आपल्या अजिबात विश्वास बसणार नाही. पण हे खरं आहे.

मध्य प्रदेशातील बैतूल जिल्हा. त्यातील धानोरा हे असे गाव. जेथे १९२२ मध्ये या गावाची लोकसंख्या १७०० इतकी होती आणि आजही तेवढीच आहे. इथे कोणत्याही कुटुंबात दोनपेक्षा जास्त मुले नाहीत. मुलगा व मुलगी यांच्यात भेदभाव नसल्यामुळे हे घडले आहे. लोकसंख्या ही जगातील समस्यांचे प्रमुख कारण मानली जाते. कारण प्रत्येक देश-राज्य आणि खेड्यांची लोकसंख्या सतत वाढत आहे. परंतु धानोरा हे गाव जगासाठी कुटुंब नियोजन करण्याच्या क्षेत्रात ब्रँड अ‍ॅम्बेसेडर आहे.

धानोरा हे गाव आहे जिथे मागील ९७ वर्षांपासून लोकसंख्या स्थिर आहे. हे कसे घडले असावे. त्याची एक गोष्ट आहे. अभ्यासक एस.के महोबिया सांगतात की, १९२१ मध्ये कॉंग्रेसची एक परिषद झाली होती. ज्यात कस्तुरबा गांधी हजेरी लावण्यासाठी आले होते. ग्रामस्थांना सुखी आयुष्यासाठी त्यांनी ‘लहान कुटुंब, आनंदी कुटुंब’ अशी घोषणा त्यांनी त्यावेळी दिली होती.. गावकरी कस्तुरबा गांधी यांच्या बोलण्याला मानत आणि मग गावात कुटुंब नियोजन सुरू झाले.

कस्तुरबा गांधींचा संदेश इथल्या लोकांच्या मनावर रुजून राहिला की १९२२ नंतर गावात कुटुंब नियोजनाबद्दल ग्रामस्थांमध्ये प्रचंड जागरूकता निर्माण झाली.त्यानंतर जवळजवळ प्रत्येक कुटुंबात एक किंवा दोन मुलं कुटुंब नियोजनासाठी जन्माला आली. हळूहळू खेड्यातील लोकसंख्या स्थिर होऊ लागली. इथल्या लोकांनी मुलांच्या इच्छेनुसार कुटुंब वाढवण्याची प्रथा संपविली आहे आणि ते एक किंवा दोन मुलांच्या जन्मानंतर कौटुंबिक नियोजन आवश्यक मानतात.

हे गाव कुटुंब नियोजनाच्या दृष्टीने एक मॉडेल बनले आहे. मुलगी असो की मुलगा, दोन मुलांनी कौटुंबिक नियोजन अवलंबल्यानंतर, इतरत्रांपेक्षा येथे लैंगिक प्रमाण खूप चांगले आहे. इतकेच नाही तर मुलगी आणि मुलामध्ये फरक यासारखी मानसिकता नाही. धानोरा आजूबाजूची अशी अनेक गावे आहेत ज्यांची लोकसंख्या ५० वर्षांपूर्वीच्या तुलनेत चार ते पाच पट वाढली आहे. परंतु धानोरा गावची लोकसंख्या अजूनही १७००इतकीच आहे. गावोगावचे आरोग्यसेवक जगदीशसिंग परिहार यांचे म्हणणे आहे की, त्यांनी कधीही ग्रामस्थांना कुटुंब नियोजन करण्यास भाग पाडले नाही. स्थानिक लोकांमध्ये जागरूकता निर्माण करण्याचा परिणाम असा आहे की त्यांना दोन मुलांनंतर कौटुंबिक नियोजन मिळते.