Shaniwar Wada History Pune: पुणे, हे सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक वैभवाने नटलेले शहर, मराठा साम्राज्याचा गौरवशाली इतिहास आणि आधुनिकतेचा सुंदर संगम आहे. मुळा-मुठा नदीच्या काठावर वसलेले हे शहर केवळ शिक्षणाचे माहेरघरच नाही, तर शनिवार वाडा, आगाखान पॅलेस, सिंहगड किल्ला यांसारख्या ऐतिहासिक वास्तूंनी सजलेले आहे. प्रत्येक वास्तूच्या भिंतींमागे शौर्य, प्रेम, राजकारण आणि बलिदानाच्या कहाण्या दडलेल्या आहेत, ज्या पुण्याच्या समृद्ध वारशाची साक्ष देतात. या ऐतिहासिक स्थळांचा ठेवा नव्या पिढीपर्यंत पोहोचवण्यासाठी आणि त्यांचे सांस्कृतिक महत्त्व उलगडण्यासाठी हा एक प्रयत्न…
शनिवार वाडा: पुण्याच्या ऐतिहासिक वैभवाचा साक्षीदार
पुणे शहराच्या मध्यवर्ती भागात, मुळा-मुठा नदीच्या काठावर उभा असलेला शनिवार वाडा हा मराठा साम्राज्याच्या गौरवशाली इतिहासाचा आणि पुण्याच्या सांस्कृतिक वारशाचा प्रतीक आहे. पहिल्या बाजीराव पेशव्यांनी १७३० मध्ये या भव्य वास्तूची पायाभरणी केली आणि १७३२ मध्ये ती पूर्णत्वास गेली. असं म्हणतात शनिवार या दिवशी पायाभरणी झाल्याने या वास्तूला ‘शनिवार वाडा’ हे नाव पडले. १८ व्या शतकात मराठा साम्राज्याचे राजकीय केंद्र असलेला हा वाडा आजही इतिहासप्रेमी आणि पर्यटकांना आकर्षित करतो.
ऐतिहासिक पार्श्वभूमी आणि बांधकाम
पहिल्या बाजीराव पेशव्यांनी छत्रपती शाहू महाराजांच्या काळात मराठा साम्राज्याला नवी उंची दिली. त्यांच्या शौर्याला आणि महत्वाकांक्षांना साजेशी जागा म्हणून त्यांनी मुळा-मुठा नदीकाठची ही जागा निवडली. वाड्याच्या बांधकामासाठी त्या काळात १६,११० रुपये खर्च झाले, तेव्हा ही मोठी रक्कम होती. १३ मजली ही वास्तू मराठा आणि मुगल स्थापत्यशैलीचा सुंदर संगम होती, ज्यामध्ये पत्थर आणि विटांचा वापर करण्यात आला.
वास्तुशिल्प आणि वैशिष्ट्ये
शनिवार वाडा हा पेशव्यांचा १३ मजली राजवाडा आहे जो १७३६ मध्ये बाजीराव-१ ने बांधला होता. तो पेशव्यांचे मुख्यालय होते आणि ते पुण्याच्या संस्कृतीचे प्रतीक आहे. सुरक्षेला सर्वोच्च प्राधान्य देऊन ही इमारत बांधण्यात आली आहे. मुख्य प्रवेशद्वाराला ‘दिल्ली दरवाजा’ असे म्हणतात आणि इतरांना गणेश, मस्तानी, जांभळ, खिडकी अशी नावे आहेत. शनिवारवाड्यासमोर घोड्यावर बसलेला बाजीराव-१ चा पुतळा आहे. बाजूला गणेश महाल, रंग महाल, आरसा महाल, हस्ती_दंत महाल, दिवाण खाना आणि कारंजे दिसतात. पेशव्यांचा इतिहास दाखवणारा दररोज प्रकाश आणि संगीताचा कार्यक्रम आयोजित केला जातो.
हा राजवाडा पेशवाई सत्तेचे केंद्र होता आणि नंतर १८२८ मध्ये लागलेल्या आगीत तो नष्ट झाला. या राजवाड्याला मजबूत करणाऱ्या भिंती, मजबूत दरवाजे आणि अतिरिक्त संरक्षणासाठी स्पायकरने जडवलेले आहेत याची आठवण करून देतो. शनिवार वाड्याची रचना सुरक्षिततेला प्राधान्य देऊन करण्यात आली होती. यात पाच भक्कम दरवाजे दिल्ली दरवाजा, मस्तानी दरवाजा, गणेश दरवाजा, नारायण दरवाजा आणि खिडकी दरवाजा आणि नऊ बुरुजांचा समावेश होता. वाड्यामध्ये गणेश महल, रंग महल, आरसा महल, हस्तीदंत महल आणि सुंदर कारंजे यांसारख्या भव्य रचना होत्या. नानासाहेब पेशव्यांनी १७५५ मध्ये बांधलेला गणेश रंगमहाल हा गणेशोत्सव साजरा करण्यासाठी प्रसिद्ध होता, जिथे शंभर नर्तकी एकाच वेळी नृत्य करू शकत होत्या. वाड्याच्या रत्नशाळेत ५१,४०२ हिरे, १,७६,०११ मोती आणि इतर मौल्यवान रत्ने होती, ज्यामुळे त्याच्या वैभवाची कल्पना येते.
ऐतिहासिक घटना आणि राजकारण;
शनिवार वाडा हा पेशव्यांचा निवास आणि प्रशासकीय केंद्र होता. येथे मराठा साम्राज्याचे महत्वाचे निर्णय घेतले जात, राजकीय डावपेच आखले जात आणि भव्य दरबार भरवले जात. याच वाड्यात पेशव्यांच्या घरातील लग्ने, मोहिमा आणि सैन्याच्या सभा होत. मात्र, १७७३ मध्ये नारायणराव पेशव्यांची येथे झालेली हत्या ही एक काळी घटना ठरली. स्थानिक लोकांच्या मते, अमावस्येच्या रात्री येथे नारायणरावांच्या “काका मला वाचवा” अशा आरोळ्या ऐकू येतात, ज्यामुळे वाड्याला रहस्यमयी वलय प्राप्त झाले आहे. १८२८ मध्ये लागलेल्या भीषण आगीमुळे वाड्याचा बहुतांश भाग नष्ट झाला, आणि आज फक्त त्याचे तटबंदी आणि दरवाजे शिल्लक आहेत.
आजचा शनिवार वाडा;
आज शनिवार वाडा हा पुण्यातील एक प्रमुख पर्यटक स्थळ आहे. भारत सरकारने १९१९ मध्ये याला राष्ट्रीय संरक्षित स्मारक घोषित केले. वाड्याच्या समोरील पटांगणात बाजीराव पेशव्यांचा भव्य पुतळा आणि ऐतिहासिक लाईट अँड साऊंड शो पर्यटकांना आकर्षित करतो. हा शो पेशव्यांचा इतिहास आणि मराठा साम्राज्याची गौरवगाथा सांगतो. वाड्याच्या आजूबाजूला लक्ष्मी रोड आणि तुलसीबाग सारखी जुनी बाजारपेठा पर्यटकांना पुण्याच्या संस्कृतीशी जोडतात.
शनिवार वाडा हा फक्त एक वास्तुशिल्पाचा नमुना नाही, तर मराठा साम्राज्याच्या उत्कर्ष आणि पतनाचा साक्षीदार आहे. बाजीराव पेशवा आणि मस्तानी यांच्या प्रेमकथेपासून ते नारायणरावांच्या हत्येपर्यंत, या वाड्याने अनेक नाट्यमय घटना पाहिल्या. आजही हा वाडा पुणेकरांचा अभिमान आणि इतिहासप्रेमींसाठी प्रेरणास्थान आहे. पुण्याला भेट देणाऱ्या प्रत्येकाने या ऐतिहासिक वास्तूला भेट देऊन मराठ्यांच्या गौरवशाली इतिहासाचा साक्षात्कार घ्यावा.
न्यूज अनकट प्रतिनिधी; प्रज्ञा शिंदे
